सुख, समृद्धी आणणारा जोकुमार

साहित्य अकादमी पुरस्कारप्राप्त कन्नड साहित्यिक चंद्रशेखर कंबार यांचं एक नाटक. सुरुवातीला नांदी झाल्यावर एक सूत्रधार येतो. त्याला आणखी एकजण येऊन मिळतो. सूत्रधाराने समोर खाली एक बांबूपासून बनवलेली टोपली ठेवलेली असते. त्या टोपलीत आतील बाजूला गोलाकार कडूनिंबाचा पाला लावलेला असतो. त्यात मध्यभागी उभा दूधी भोपळा ठेवलेला असतो. ते लिंगाच्या आकारासारखे असते. दुसरा त्या सूत्रधाराला विचारतो हे काय ? त्यावर सूत्रधार उत्तरतो, 'हा आमचा देव.' पुन्हा दुसरा विचारतो, 'देवांचे स्वरुप, त्यांची नावे वेगळी असतात, हा कसला देव?' सूत्रधार सांगतो, 'देवाविषयी अशी प्रश्ने विचारू नयेत.' का ? तुमचा देव विशेष आहे का, असा सवाल तो दुसरा पात्र विचारतो. त्यावर सूत्रधार उत्तरतो, 'होय, हा खूप विशेष देव आहे. सर्वांना जीवन देणारा देव आहे. सर्वांना जीवनमार्ग दाखविणारा देव आहे. तसेच सर्वजण मानतात, असा हा देव आहे.'

'पूजा केल्यावर हा देव काय काय फळे देतो,' असा सवाल तो दुसरा करतो. त्यावर सूत्रधार सांगतो, पूजा केल्यावर हा देव अपत्य नसलेल्यांना अपत्य देतो. वांझ असलेल्यांचेही भाग्य खुलते. त्याशिवाय विधवांनाही पती मिळण्याचे भाग्य लाभते.' हा संवाद ऐकून प्रेक्षक स्तब्ध होत या नाटक व देवाविषयी आश्चर्य व्यक्त करतानाच ते जाणून घेण्यासाठी उत्साहित होतात. या नाटकातील देवदासी शारी, पाटलीण या पात्रांच्या माध्यमातून महिलांचे शोषण, त्यांची घुसमट मांडली आहे. त्याला वैचारिकदृष्ट्या अनेक कंगोरे आहेत. मात्र,  आपला मुख्य विषय आहे तो या नाटकाचे नाव असलेला तो देव. ज्याचे नाव आहे, "जोकुमारस्वामी." 

या आधुनिक नाटकातच नव्हे तर ११ व्या शतकापासून  कन्नड साहित्यात जोकुमारचा उल्लेख आढळतो. 'जातकतिलक (इ. स. १०४९), जीवसंबोधने (१२००), नेमिनाथ पुराण (११८०), समयपरीक्षे, बसववचन (१२२२), पार्श्वपुराण (१७६६) यांचा त्यात उल्लेख करावा लागेल. श्रीधराचार्य विरचित 'जातकतिलक'मध्ये म्हटले आहे,

भवनांतदोळ सुरासं।

भवनिगे काणिदिरे सौम्यदिरे पापगणं।।

नव पंचदोळ पुट्टिद कुवरं।।

जोकुमारनंते परिदिवसमिरं।। 

म्हणजे  इ. स. १०४९ च्या आधीही जोकुमार परंपरा होती, हे यावरुन दिसून येते.  गेल्या हजार वर्षांपासून 'जोकुमार'ने  जानपदसह कन्नड साहित्याचेही लक्ष वेधून घेतले आहे.  तसेच शिवराम कारंथ यांनीही जोकुमारविषयी लेखन केले आहे. जोकुमार म्हणजे पुत्र, बालक, युवक होय. 

आपल्याकडे संपूर्ण जगताचे भरणपोषण करणाऱ्या, अन्न देणाऱ्या भूमातेची पूजा करण्यासाठी विविध सण, उत्सवांची परंपरा चालत आली आहे. एका ऋतूत मातीची पाचवेळा पूजा केली जाते. कारहुणवीनंतर आषाढात मातीचे बैल, गुळ्ळव्वाची पूजा, नागपंचमीला वारुळ, मातीच्या नागमूर्तिची पूजा, गणेशोत्सवात मातीच्या गणेशमूर्तीची पूजा, जोकुमारची पूजा केली जाते, हे आपण मागे गुळ्ळव्वाच्या लेखात पाहिले आहे. आता गणेशोत्सव सुरू असतानाच मात्र त्याच्यानंतर येणारी आणि शेवटची मातीची म्हणजेच मातीच्या मूर्तीची पूजा म्हणजे जोकुमार. गणेशोत्सवाच्या चौथ्या - पाचव्या दिवशी भाद्रपद अष्टमीला याचा जन्म होतो. विशेषत: उत्तर कर्नाटकासह सीमाभागातील  कोळी, परीट आदी समाजाच्या महिला जोकुमारची मूर्ती असलेली टोपली डोक्यावर घेऊन घरोघरी जातात. भीती वाटावी, असे मोठे विस्फारलेले डोळे, विस्तारलेला भालप्रदेश, जाड ओठ, त्यात भरलेली लोणी, पाहताक्षणीच लक्ष वेधणारे मोठे नाक, जाड मिशा, शिवाय त्याच्या लैंगिक शक्ती व कामुकतेचे संकेत असलेले बृहदाकार शिश्न. त्या संपूर्ण मूर्तीला लावलेले हळद हे जोकुमारच्या मूर्तीची वैशिष्ट्ये. तर त्याला कडूनिंबाच्या पाल्याने अलंकृत करुन टोपलीत बसवलेले असते. घरोघरी लोणी, खोबरे, धान्य देऊन त्याची पूजा केली जाते. दरम्यान महिला गातात, 

१. 'जोकुमार हुट्टली, लोकवेल्ला बेळगली

आ तायी हालू करेयली, कट्टीद मोसरु कटियली नम्म देवी...'

२. 'अड्डड्ड मळि बंद, दोड्ड दोड्ड केरे तुंबी 

गुड्डुडळेल्ला हैनागि जोकुमार 

मडिवाळर केरी होक्याने जोकुमार 

मडितुंबा हू मुडिवंते चलुवि तन्न मडदियारंद सुकुमार...

३.कायी कत्तरिसी तुगतुगी नोडुतावे 

जोग्यागि निंत जतनिंग ।

इन्नू तरिसय्य होन्न मळेय ।।

याको कोमरय्या निन्न बायिगे बेण्णिल्ल

मेले माणिकद हरळिल्ल ।

ई ऊर ओण्यागे निन्न सुळुविल्ल ।।

राय रायरेल्ला चावड्याग कुतगोंडू

राज कोमरन करस्यार ।

केळ्यारल्लि आरिद्री मळेय बरलिल्ल ।।

शेट्टी शेट्वायरेल्ला कट्टिम्याले कुतगोंडू 

पुत्र कोमरन करस्यार ।

पुत्र कोमरन करसि केळ्यारल्लि उत्तरि मळेय बरलिल्ल ।।

अत्तल मळि बंदितल केरीतुंबी

गुत्ति मलेनाड कोळीकट्टी गौरव्वा।

निन्न पुत्र नंद ल तडद्दवे ।।

अड्डड्ड मळि बंद, दोड्ड दोड्ड केरे तुंबी 

गुड्डुडळेल्ला हैनागि ।

गौडर सड्डेय मेले सिरि बरलि।।

वंदेत्तु निमगे हिंडेत्तु आगलो

सेरिद भूमी बेळेयल्लि ।

जोकुमारण्णन नारेरु कोट्ट हरकेय।।

जोकुमार समृद्धिय देव

ज्वाळद होलक आरेळु मुंचिगे 

हाकि आरेळु करेदर ओ एन्न ।

गौरम्मा मायदिंद मर्ग हडदळे।।

हुट्टिदेळु दिवसक पट्नाद तिरग्यान

दिट्नादेवि निनमगन ।

कोमारनु कोट्टार एळु दिनगळनु।।

राणिद हच्चड होत्तान कोमर

रायर ओण्याग सुळिदान।

नन कोमरा रायर हेंडरु तनगेंदे।।

हारुर गेर्याग होक्काग नन कोमर

गारडिगण्ण तिरुवुत ।

तन्नय्य तायंदिद्दिरु बिडलिल्ल।।

पुंडन पुंडाट हिंड मंदि कुड्यार 

कंडल्लि कल्लिगि बडदार ।

रात्र्याग अगसर कल्लाग तुरक्यार।।

अष्टमी दिन हुट्यान नन कोमर

सिट्टेर नोडी बेसगोंड ।।

जोकुमार हुट्टिदेळु दिसवसक मरणव।।

वक्कलिगेर ओण्याग होक्यान नन कोमर चक्करगण्ण तिरवूत।

जोकुमार वक्कलिगेर हेण्ण ननगेंद।।

हरगिद होलदाग हरिदु चंडाड्यान

हरिदिय मगन कोमरय्य।

चंडाडिदल्ली हवळु मुत्तुगळू बेळेदाव।।

बलवंदु निम्म बागिलक कुंतान

बागिनगळ कोडिरव्वा।

जोकुमार बागिलक हरकी कोडतान।।

बसलिक्की सोप्पिगी होदाळ हनुमव्व

बसुरिल्लवंत अळुताळे ।

नन कोमर बसुर माडि मनेगे कळुव्यान।।

हालबेडि हरिदत्त कोलबेडि कुणिदत्त 

मोसर बेडि कसर तुळिदत्त।

नन कोमर कुसलाद गेज्जे केसराग।।

याके कोमरा निन्न बायिगे बेण्णिल्ल मेले माणिकद हरळिल्ल  ई वूर ।

ओण्याग निन्न सुळुविल्ल।।

हरिहणम हान मुरुडोंकि

हरिदा लंकि हच्चि अव बेंकि सुट्ट एल्ला।

केंपू मोडियंथ जोकुमार। 

मेरद बिट्टार कविय होल्यालार ।

होडेद अवन प्राण।।

हुट्टिदोळु दिनसाके पट्टणव तिरुग्याने 

दृष्टीदेवी निन मग कोमरागे।

कोट्टारे येळु दिनगळ।।

आरेळू दिनकेन आळिदने राज्याव 

दिनेल देवी निन मग कोमराम 

तोऱ्यारे येळु दिनगळ।।

बित्तिद पैरु वणगि होगुतिवे 

हेत्तव्व हिट्टु कोडलोल्लळु ।

शिवराय उत्तरेय मळे करुणिसु।।

कट्टिय हत्याने होत्तुगळ नोड्यान

हत्याने निलगुदुरेय नम

कोमर कै बीसि मळेय करेदाने।।

एरिय हत्यान येळ्येव नोड्यान

हत्याने निलगुदुरेय नम कोमर 

शल्येव बीसि करेदाने।।

अड्डड्ड मळि बंदु दोड्ड दोड्ड केरी तुंबी 

गुड्डुगळेल्ला हयनागि गौडर 

शेट्टिय मेले सिरि बरली ।।

या गीतांतून जोकुमार हा ग्रामीण जनांसाठी सुख, समृद्धी आणणारा देव आहे, हे दिसते. त्याच्यामुळे पाऊस आणि  समृद्धी येते, अशी लोकभावना आहे.  जोकुमारची सातव्या दिवशी डोके फोडले जाते. जोकुमारविषयी अनेक दंतकथा आहेत. तो गणपतीचा भाऊही मानला जातो. तसेच ज्येष्ठागौरीचा पुत्रही म्हटले जाते. त्याबरोबरच गणनायक म्हणूनही ओळखला जातो. अशा या अल्पायुषी जोकुमारचा यंदा आज शुक्रवारी शेवटचा दिवस. तो गेल्यावर पाऊस आणेल, ही शेतकाऱ्यांसह ग्रामीण जनांची श्रध्दा. त्यांच्या जीवनात सुख, समृद्धी आण, हीच त्याला प्रार्थना.

- अप्पासाहेब हत्ताळे, सोलापूर